Cała społeczna historia świata to dzieje walki o sprawiedliwość. Walka ta zaczęła się od momentu zakończenia epoki “wspólnoty pierwotnej”: gdy w dużych rodach oraz plemionach pojawiła się elita władzy i powstała epoka niewolnictwa.
Proces ten doskonale opisali Marks i Engels w swych dziełach dotyczących historii walk klasowych i kształtowania się poszczególnych ustrojów społeczno-ekonomicznych.
Niewolnicy pracowali, a ich właściciele – “rządzili”. Podstawą stosunków produkcji w tym ustroju była prywatna własność, obejmująca nie tylko ziemię, narzędzia, lecz również ludzi – niewolników.
Przywłaszczono więc ziemię, a z nią – wszystkie dobra jakie ziemia wytwarza i pozostawiano niewolnikom tylko tyle, by nie umarli z głodu. Z czasem główną siłą roboczą stał się niewolnik, zaś prywatni właściciele ziemscy, stanowili w tej formacji typową klasę wyzyskiwaczy.

Epoka niewolnictwa przyniosła masom pracującym niesłychane ciężary i nieszczęścia.
“Najniższe pobudki – pospolita chciwość, brutalna żądza używania, brudne skąpstwo, egoistyczny rabunek dobra publicznego – oto co stało u kolebki nowego, cywilizowanego, klasowego społeczeństwa. Najnikczemniejsze środki – kradzież, gwałt, podstęp i zdrada podważyły stare bezklasowe społeczeństwo rodowe i doprowadziły je do upadku” – tak charakteryzuje Engels epokę przechodzenia od ustroju wspólnoty pierwotnej do ustroju niewolniczego.
Wyzysk niewolników wywoływał z ich strony skryty (lub otwarty) opór. Aby opór ten dławić, trzeba było na miejsce dawnych, rodowych i plemiennych organów zarządzania stworzyć specjalny aparat przemocy – państwo.

Państwo miało ochraniać własność posiadaczy niewolników i zapewniać ciągły dopływ niewolników spośród jeńców wojennych, a także spośród niewypłacalnych dłużników. Wraz z państwem rodziło się inne prawo: system norm prawnych, przepisów, wyrażających wolę klasy panującej i ochranianych państwową siłą przymusu. Rodzą się nowe obyczaje i specyficzna ideologia społeczeństwa niewolniczego. Jednocześnie, wśród ciemięzców, upowszechnia się lekceważenie i pogarda dla pracy fizycznej, którą zaczyna się uważać za zajęcie niegodne człowieka wolnego. Zasada nierówności pomiędzy ludźmi powoli staje się czymś “normalnym”.
Niewolników posiadał każdy – kogo było na to stać. Kupował go na targu, albo – bral w zamian, za daną rzecz, albo długi.
Rozwój techniki spowodował dalszy, szerszy podział pracy – między rolnictwem i rzemiosłem. Podział zaś pracy oznaczał specjalizację, doskonalenie narzędzi, kształtowanie się nawyków “planowania pracy”. W rolnictwie obok produkcji zbóż powstają nowe gałęzie (ogrodnictwo, sadownictwo itd.).
Poziom świadomości klasowej u niewolników był bardzo niski. Uczestnicy powstań niewolników z reguły nie myśleli o walce z ustrojem niewolniczym, głównym ich pragnieniem była ucieczka do ojczystych stron i uzyskanie w ten sposób wolności. Doprowadzeni do skrajności niewolnicy uciekali lub bronili się – zabijając swoich panów, na przykład powstanie Spartakusa (73-71 r. p.n.e.).

Klasa właścicieli niewolników wierzyła w nieprzemijający charakter ustroju niewolniczego, uważając, iż jest on „ustanowiony przez bogów”. Niewolników jednak zdobyć było coraz trudniej. Zniewolone bowiem państwa nauczyły się walczyć. I zbliżał się czas, kiedy możliwości postępu tkwiące w niewolniczym sposobie produkcji zostają wyczerpane, postęp techniczny zostaje zahamowany. Mając do swej dyspozycji tanią pracę niewolniczą, właściciele niewolników nie dążą do dalszego doskonalenia narzędzi produkcji. Ponadto niewolnikowi, nie zainteresowanemu wynikami swej pracy, nie można było powierzać skomplikowanych i drogich narzędzi.
Potrzebne więc były zmiany techniczne i organizacyjne. Dokonać tego mogła tylko “rewolucja społeczna”. Jej siłą napędową stają się klasy i warstwy najdotkliwiej cierpiące wskutek stosunków niewolniczych, bezpośrednio zainteresowane w ich likwidacji. Są to przede wszystkim niewolnicy i najbiedniejsza część ludności wolnej. W miarę dojrzewania sprzeczności w starym sposobie produkcji walka klasowa staje się coraz ostrzejsza. Przybiera ona najróżnorodniejsze formy – od umyślnego niszczenia narzędzi pracy do powstań, w których biorą udział dziesiątki tysięcy ludzi.
Wtedy pojawiła się też religijna idea sprawiedliwości, która dawała niewolnikowi nadzieję na lepsze życie, choć dopiero po śmierci (opium dla ludu).

I wreszcie, pod ciosami powstań klas pracujących i najazdów sąsiednich plemion “barbarzyńskich”, wobec których nie mogło się już ostać osłabione sprzecznościami wewnętrznymi państwo właścicieli niewolników, ustrój niewolniczy upada. Miejsce jego zajmuje nowa formacja – feudalizm.
Imperia rozpadły się na mniejsze państwa, ich władcami stali się królowie. Przejście do feudalizmu oznacza przejście do innej formy wyzysku, bardziej doskonałego i równie okrutnego. Zmieniła się przede wszystkim struktura klasowa. Klasą panującą stali się feudałowie – właściciele ziemi. Drugą podstawową klasą społeczeństwa feudalnego byli chłopi pańszczyźniani. Stosunki między tymi klasami mają charakter antagonistyczny, opierają się na nieprzejednanym przeciwieństwie interesów klasowych.
Co ta sprzeczność oznaczała w praktyce? Lakonicznie mówiąc – właściciel chciał być coraz bogatszy, chłop zaś – chciał zrzucić ze swych pleców brzemię, jakie nalożył na niego “pan właściciel”.
Teraz panuje już feudalna własność środków produkcji, przede wszystkim – własność ziemi. Samo pojęcie “feudalizm” pochodzi od łacińskiego słowa feudum – tak nazywały się majątki ziemskie rozdawane przez królów swym zaufanym wojom, którzy zobowiązywali się w zamian do służby wojskowej.

Chłopi zależni byli od feudałów, ale nie byli już ich całkowitą własnością. Feudałowie mieli prawo korzystania z pracy chłopów, a chłopi przypisani byli do ziemi i obarczeni zostali powinnościami na rzecz swych panów.
Formy wyzysku, aczkolwiek nieco złagodzone w porównaniu z niewolnictwem, odznaczają się dużym okrucieństwem. Wyzysk chłopów opiera się na przymusie pracy dla pana. Tylko na własnym gospodarstwie chłop pańszczyźniany pracuje pod wpływem zainteresowania materialnego. Dużo natomiast czasu poświęca pracy na rzecz feudała, za którą nie otrzymuje żadnego wynagrodzenia. Głównym bodźcem do pracy jest tutaj strach przed karą, przed fizycznym porachunkiem, a także groźba utraty całego dobytku osobistego, który może być odebrany przez obszarnika.
Bezpośredni wytwórca – chłop (już nie niewolnik) był w pewnym stopniu materialnie zainteresowany wynikami pracy. Dlatego nie uszkadza, nie niszczy narzędzi, wręcz przeciwnie – pieczołowicie je konserwuje i doskonali. Rozwija się rolnictwo: powstaje trójpolowy system uprawy ziemi, na coraz szerszą skalę stosuje się nawożenie pól.

Prawo feudalne sankcjonuje społeczną i ekonomiczną nierówność społeczeństwa. Klasy i ich poszczególne warstwy występują w postaci stanów: szlachta, duchowieństwo, chłopstwo, kupcy i inne. Stosunki między stanami i wewnątrz stanów opierają się na zasadach ścisłej hierarchii, zależności osobistej. Sztywne bariery społeczne utrudniają przejście z jednego szczebla hierarchii feudalnej na drugi. W życiu duchowym społeczeństwa feudalnego dominującą pozycję zdobywa rozbudowana administracja kościelna.
Feudalizm – to tylko inna forma wyzysku, niesprawiedliwości. Zależność poddańcza chłopa wyraża się ekonomicznie, przez przekazywanie swemu panu produktu dodatkowego w postaci renty odrobkowej (pańszczyzna), renty w produktach lub renty pieniężnej (w schyłkowym okresie feudalizmu).

Klasa feudałów monopolizuje władzę polityczną i administracyjną oraz środki przemocy społecznej. Aby wyzyskiwać i utrzymywać w ryzach chłopów pańszczyźnianych, państwo feudalne musi stale uciekać się do użycia siły zbrojnej, którą dysponuje nie tylko władza centralna, lecz również każdy feudał. W swych posiadłościach jest on wszechwładnym panem, osobiście sprawuje sądy i rozprawia się z chłopami. W praktyce chłopu zostawało tylko tyle by przeżyć i mieć siły wyjść w pole.
Bunty i ucieczki były częste. Feudałowie wyzyskiwali nie tylko chłopów, lecz także wytwórców i drobnych rzemieślników. Tych było coraz więcej bo potrzeby społeczeństwa i arystokracji wzrastały. Niestety, władzę miał król i arystokracja, którzy trwonili wszystko co wytworzyli inni.
Pojawiły się jednak szersze możliwości walki z ciemiężcami. Chłopi pańszczyźniani, w porównaniu z niewolnikami, żyli i pracowali u siebie w kraju, mówili jednym językiem i w znacznie większym stopniu niż niewolnicy uświadamiali sobie potrzebę solidarności w walce przeciwko feudałom.
Stopniowo nauczyli się oni nawiązywać kontakt z biedotą miejską, szukali z nią sojuszu. Walka chłopów przybierała częstokroć formę powstań obejmujących rozległe tereny. Jednak i ruchy chłopskie miały swe organizacyjne braki, jak na przykład lokalna ograniczoność powstań chłopskich, słabość organizacyjna ich ruchu itd. Wynikało to z samego charakteru chłopstwa jako klasy – tzw. egoizm chłopski.

Walka klasowa w społeczeństwie feudalnym podnosi się na wyższy poziom w porównaniu ze społeczeństwem niewolniczym. Powstania chłopskie obejmują niekiedy rozległe terytoria. Nie ma państwa w Europie, które w swej historii nie ma zapisanych krwawych powstań chłopskich: Powstanie chłopskie we Francji w 1358 roku, Bunt chłopski w Anglii w 1381, Wojna chłopska w Niemczech w latach 1524 – 1526 (z niem. Bauernkrieg), Powstanie Bołotnikowa w Rosji w latach 1606 – 1607, Bunt Riazina w Rosji w latach 1670 – 1671, Powstanie Pugaczowa w Rosji w latach 1773 – 1774.
Ponadto zaś:
– Powstanie Sikhów w Indiach (1709 – 1710),
– Powstanie w Polsce pod przywództwem Chmielnickiego (1648) i 200 lat później – powstanie pod przywództwem Jakuba Szeli (1846),
– Powstanie Tajpingów (1851 – 1864) – powstanie ludowe w Chinach, w którym zginęło ponad 20 milionów chłopów,
– Powstanie Sipajów w Indiach w latach 1857 – 1859 itd.

U podstaw wszystkich tych zrywów leżała walka o wolność, równość i sprawiedliwość społeczną.
Z biegiem czasu poddaństwo coraz silniej wchodziło w kolizję z panującym prawem i bezprawiem feudałów, z ich całą nadbudową polityczną i ideologiczną. Próbowano więc pozbawić władzy króla i jego arystokratyczną rodzinę – w drodze rewolucji społecznych.
Najpierw rewolucja i nieudane obalenie króla w Anglii (1642 – 1651), a potem zakończona sukcesem Wielka Burżuazyjna Rewolucja Francuska (1789 – 1794). Były to już de facto rewolucje o charakterze burżuazyjnym.
Idea sprawiedliwości społecznej została rozwinięta w okresie francuskiej rewolucji lat 1789 – 1794. Zwyciężała ona pod hasłami: „Wolność-Równość-Braterstwo”. Już w czasie jej trwania działacze lewego, najbardziej rewolucyjnego skrzydła przekonywali się, że rewolucja ta wyłania nowych bogaczy, że masy ludowe nie mogą wywalczyć sprawiedliwości społecznej, będącej ich marzeniem.

Pojawiło się wówczas niemało różnych idei komunistycznych (wtedy jeszcze bardzo prymitywnych i utopijnych) zawierających ważne stwierdzenie, że dla ustanowienia sprawiedliwego społeczeństwa konieczna jest rewolucja ludowa i dyktatura rewolucyjna mas pracujących.
Po zwycięstwie rewolucji burżuazyjnych w Anglii i Francji kapitalizm rozwija się w jeszcze szybszym tempie. Uchwyciwszy władzę, burżuazja wyzwoliła przemysł z ograniczeń feudalnego prawa.
Rozwojowi kapitalizmu sprzyjało także przejście do produkcji maszynowej. Zwiększyła się podaż towarów, wzrastające zyski pozwalały na zwielokrotnienie produkcji, szybko zwiększała się liczba fabryk i zakładów przemysłowych, hale fabryczne zapełniały wciąż nowe oddziały proletariatu miejskiego i uchodźców ze wsi.

Wszystko to prowadziło do narastania konfliktu społecznego na linii proletariat-burżuazja, w którym ogromną większość społeczeństwa stanowią członkowie klasy robotniczej, naprzeciw której stoi niewielka grupa posiadaczy (kapitalistów).
Antagonizm ten doprowadzi już wkrótce do nowej rewolucji społecznej, ale o tej historii opowiem nieco innym razem.

Tow. Altar.