Czy kiedykolwiek zastanawialiście się nad strukturą społeczną, w której wszyscy musimy funkcjonować? Z czego wynika to – jak wygląda świat społeczny, w którym żyjemy oraz w którym kiedyś żyli nasi rodzice? Dlaczego obrzędy religijne, funkcjonowanie rodziny, przepisy prawa, tradycje i zwyczaje, są różne w zależności od okresu historycznego oraz szerokości geograficznej? Tymi m.in. zagadnieniami zajmuje się materializm historyczny.

Według materializmu historycznego, za wytworzenie się takich, a nie innych klas i warstw społecznych, systemów powiązań i zależności, oraz za kształt instytucji społecznych odpowiedzialny jest konkretny ustrój ekonomiczny społeczeństwa, czyli całokształt panujących w nim stosunków produkcji i redystrybucji dóbr i usług. Ten całokształt panujących stosunków ekonomicznych w społeczeństwie nazywa się bazą ekonomiczną.

Baza ekonomiczna nie determinuje całkowicie wszystkich aspektów funkcjonowania pojedyńczych osób oraz całego społeczeństwa. Ma ona jednak olbrzymi wpływ na kształt wszystkich procesów rządzących całymi grupami i społeczeństwami oraz narodami. Filozofia marksizmu wykazuje, że warunki bytowe ludzi oraz ich konkretne umiejscowienie w systemie produkcyjnym, a co za tym idzie w systemie społecznym, mają olbrzymi wpływ na samorozwój, system wartości, mentalność itp. Krótko mówiąc: położenie społeczne (ekonomiczne) kształtuje ludzką świadomość.

Produkcja dóbr i usług jest podstawą życia społecznego, gdyż – jak stwierdził Engels: „Ludzie muszą przede wszystkim jeść, pić, mieszkać, zanim mają możność zajmować się polityką, nauką, sztuką, religią”. Problematykę uzależnienia rozwoju człowieka od jego warunków bytowych świetnie oddają również słowa „Manifestu Komunistycznego”, w którym możemy przeczytać: „Czyż trzeba głębokiej wnikliwości, by zrozumieć, że wraz z warunkami życia ludzi, ich stosunkami społecznymi, bytem społecznym zmieniają się także ich wyobrażenia, poglądy i pojęcia – słowem, także ich świadomość?”.
To właśnie czynnik ekonomiczny, a konkretnie – całokształt panujących stosunków ekonomicznych – kształtuje i wpływa na nadbudowę społeczeństwa. Najogólniej, nadbudowę społeczeństwa można by zdefiniować jako całokształt instytucji i organizacji społecznych oraz poglądów, które kształtują się pod wpływem bazy ekonomicznej i spełniają wobec niej aktywną, służebną rolę.

Na kształt bazy ekonomicznej konkretnego społeczeństwa mają wpływ przede wszystkim:
– Stosunki związane z własnością środków produkcji, które mają bezpośredni wpływ na sytuację bytową oraz funkcje różnych klas i grup społecznych w procesie produkcji;
– Formy podziału produktów i dochodów w społeczeństwie (udział poszczególnych klas i grup społecznych w procesie produkcji).

Intensywność oddziaływania bazy na nadbudowę jest różna i podlega ciągłym zmianom. Zjawiska takie jak: prawo, stosunki własności, ideologie polityczne itp. – na ogół są mocno kontrolowane przez klasę panującą. Z kolei zjawiska typu: filozofia, sztuka, poglądy artystyczne itd. – kontrolowane są już na ogół mniej, dlatego możliwy jest ciągły rozwój, ewolucja i zmiana społeczeństw.
Wraz ze zmianami w strukturze i funkcjach bazy ekonomicznej dokonuje się, aczkolwiek z opóźnieniem, zmiana w całokształcie nadbudowy. Zmiany te dokonują się zarówno w kształcie instytucji społecznych, jak i w świadomości ludzi. Zjawiska takie dokonują się – oczywiście – przy przejściu od jednej formacji społeczno – ekonomicznej do drugiej. W historii mogliśmy obserwować taką przemianę, np. na etapie zmiany społeczeństwa feudalnego w kapitalistyczne.

Marksizm – leninizm wyróżnia 5 podstawowych typów społecznych – posiadających unikatową bazę i nadbudowę: społeczeństwo pierwotne, niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne, socjalistyczne (komunistyczne). Elementy nadbudowy – jakkolwiek różne w zależności od czasów i przestrzeni – zawsze służą interesom klasy aktualnie panującej, ponieważ zainteresowana ona jest utrzymaniem status quo konkretnej bazy ekonomicznej. Wymaga tego w końcu jej interes klasowy (ekonomiczny).

Przeobrażenie społeczeństw jest możliwe dzięki zmianom – zarówno w bazie, jak i nadbudowie – które rewolucjonizują system produkcyjny i pozwalają zmieniać dotychczasowy system społeczno – ekonomiczny. Przykładem może tu być tzw. rewolucja przemysłowa, która narodziła się w Anglii w drugiej połowie XVIII wieku, dzięki szybkiemu i intensywnemu rozwojowi nauki i techniki. Maszyna parowa, maszyny przędzalnicze i wiele innych wynalazków umożliwiły raczkującemu kapitalizmowi (oraz młodej burżuazji) przeistoczyć się w wielkie monstrum.

Można śmiało powiedzieć, że analiza związków pomiędzy bazą, a nadbudową ma zasadnicze znaczenie dla wyjaśnienia mechanizmów rozwoju społecznego i stanowi podstawę teorii formacji społeczno – ekonomicznych.
Sens materialnego pojmowania dziejów, a więc materializmu historycznego dobrze oddają słowa Marksa, który stwierdził: „W społecznym wytwarzaniu swego życia ludzie wchodzą w określone, konieczne, niezależne od ich woli stosunki – stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną bazę, na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna, której odpowiadają określone formy świadomości społecznej. Na określonym szczeblu swego rozwoju materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji albo – co jest tylko prawnym tego wyrazem – ze stosunkami własności, w których obrębie się dotąd rozwijały. Z form rozwoju sił wytwórczych, stosunki te zmieniają się w ich kajdany. Wówczas następuje epoka rewolucji socjalnej. Ze zmianą podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie”.

Każdemu choć odrobinę znającemu marksizm bliskie jest stwierdzenie, iż „byt kształtuje świadomość”, które w sposób skrótowy wyjaśnia najprościej zagadnienia bazy i nadbudowy społecznej. Od reguły tej zdarzają się – oczywiście – wyjątki, aczkolwiek w ogromnej większości przypadków można za jej pomocą wyjaśnić skąd biorą się konkretne poglądy wśród określonych grup i klas społecznych.
Warto też na koniec dodać, iż stosunki pomiędzy bazą społeczną a nadbudową są z samej swej istoty bardzo dynamiczne. Jest to przede wszystkim stosunek między nie dającymi się rozłączyć aspektami całego procesu społecznego, między aspektami, z których jeden rozwija się na podstawie drugiego i spełnia powiązaną z drugim funkcję społeczną. Rozwój pojęć, poglądów i instytucji dokonuje się na podłożu struktury ekonomicznej i spełnia funkcję społeczną powiązaną z rozwojem ekonomicznym.

Piotr K.